Σαρακοστή: Η νηστεία και τάξη των Ιερών Ακολουθιών
Η Μεγάλη Τεσσαρακοστή, είναι η περίοδος η οποία μας εισάγει στην βαθύτερη και ουσιαστικότερη προσευχητική κατάσταση, αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι όλες τις άλλες μέρες έχουμε ελεύθερο να κάνουμε ότι θέλουμε, απλά την συγκεκριμένη περίοδο μαζί με την νηστεία και τις κατανυκτικές ακολουθίες καλούμαστε να ζήσουμε την περίφημη χαρμολύπη πλησιάζοντας το Πάθος και την Ανάσταση του Θεανθρώπου, όχι επιδερμικά και θεατρικά, αλλά ουσιαστικά και καρδιακά!
Η Βυζαντινή Μουσική παράδοση είναι εκείνη η οποία ντύνοντας με μελωδία τα περίφημα λόγια και νοήματα των ύμνων της Μ. Τεσσαρακοστής, καταφέρνει να δημιουργήσει το παρακλητικό κλίμα για την συγκεκριμένη περίοδο και να κινήσει τις καρδιές και τις ψυχές μας σε εγρήγορση. Φανταστείτε να υπήρχαν μόνο τα λόγια χωρίς την μελωδία, θα ήταν αδιανόητο να δημιουργηθεί το προσευχητικό και κατανυκτικό κλίμα.
Εύχομαι σε όλους καλό και ευλογημένο Τριώδιο, καλή Σαρακοστή, καλό στάδιο και με κατάνυξη και προσευχή να προετοιμαστούμε για την Αγία και Μεγάλη Εβδομάδα και την ένδοξο Ανάσταση Του Κυρίου μας.
Στην περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής πραγματοποιούνται πολλές και σημαντικές αλλαγές. Δηλ. στις πέντε νηστήσιμες ημέρες της εβδομάδας, (Δευτέρα έως Παρασκευή), δεν εφαρμόζεται το καθιερωμένο τυπικό: Το πρωί ακολουθία του Μεσονυκτικού και Όρθρου με ή χωρίς Θεία Λειτουργία και το απόγευμα η ακολουθία του Εσπερινού.
Αιτία των αλλαγών είναι οι νέες Ακολουθίες που προστίθενται στην περίοδο αυτή: Η Θ. Λειτουργία των Προηγιασμένων Δώρων, που συνήθως τελείται Τετάρτη και Παρασκευή, οι Χαιρετισμοί και το Μέγα Απόδειπνο.
Έτσι παρουσιάζονται οι ακόλουθες περιπτώσεις:
α. Το πρωί της Δευτέρας, Τρίτης και Πέμπτης τελούνται:
(1) Μεσονυκτικό και Όρθρος,
(2) Οι Ώρες (Α’, Γ’, ΣΤ’ και Θ’),
(3) Ο Εσπερινός του απογεύματος (στον οποίο, φυσικά, τιμάται ο Άγιος της επόμενης ημέρας).
β. Το πρωί της Τετάρτης και Παρασκευής τελούνται όλα τ’ ανωτέρω και στον Εσπερινό επισυνάπτεται και η Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία.
γ. Εάν η Προηγιασμένη πρόκειται να τελεσθεί το απόγευμα, τότε ή πρωινή ακολουθία αρχίζει κανονικά, σταματά όμως στην ΣΤ’ Ώρα και γίνεται απόλυση.
δ. Η Προηγιασμένη το απόγευμα αρχίζει με την Θ’ Ώρα, (κατά τη διάρκεια της οποίας ο Λειτουργός «παίρνει καιρό», με διαφορετικό τυπικό και ενδύεται πλήρη στολή) και μετά την απόλυση (της Θ’ Ώρας), συνεχίζει με το «Ευλογημένη ή Βασιλεία…» οπότε αρχίζει ο Εσπερινός με την Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία.
ε. Το απόγευμα των τεσσάρων πρώτων ημερών (Δεύτερα έως Πέμπτη), στη θέση του Εσπερινού τελείται το Μέγα Απόδειπνο.
στ. Εάν το απόγευμα της Τετάρτης τελεσθεί η Προηγιασμένη, το Μέγα Απόδειπνο τελείται συνήθως μετά τη Θ. Λειτουργία (των Προηγιασμένων Δώρων).
ζ. Το εσπέρας της Παρασκευής των πέντε πρώτων εβδομάδων, τελείται στους Ναούς ακόμη μία νέα Ακολουθία: η προσφιλής στο λαό μας ακολουθία των Χαιρετισμών της Παναγίας (« Άγγελος πρωτοστάτης…» – «Χαίρε Νύμφη ανύμφευτε») στο μέσο του Μικρού Αποδείπνου, κάθε φορά με μία «Στάση», και την πέμπτη εβδομάδα όλες οι Στάσεις μαζί – ολόκληρος ο Ακάθιστος Ύμνος.
Το πλήθος αυτό των Ακολουθιών εναρμονίζεται με το Ορθόδοξο λατρευτικό πνεύμα που θέλει τον πιστό επτάκις της ημέρας να αινεί τον Θεό (Ψαλμ. ριη’, 164), αλλά έρχεται στην καθημερινή πράξη και ζωή σ’ αντίθεση με το σύγχρονο πνεύμα του κόσμου, σύμφωνα με το όποιο ο άνθρωπος όχι μόνο δεν έχει ελεύθερο χρόνο, αλλ’ ούτε και την ανάλογη διάθεση… Υπάρχει δυστυχώς μεγάλη εκκοσμίκευση και σύγχυση στο μυαλό του.
Η Εκκλησία πάντως την περίοδο αυτή, γνωρίζοντας την κατάσταση του ανθρώπου, τον βοηθά να βρει το δρόμο του, προσφέροντας του τη λύση της συχνότερης συμμετοχής του στη λατρευτική ζωή. Όποτε ευκαιρεί και μπορεί να εξοικονομεί κάποιο χρόνο, να τον διαθέτει στον Θεό και να παρακολουθεί κάποια από τις πολλές Ακολουθίες. Έτσι και ο χρόνος θ’ αξιοποιείται καλύτερα και οι ευλογίες του Θεού θ’ αυξάνουν στους πιστούς που θα κάνουν τέτοιες θυσίες…
ΟΙ ΚΑΤΑΝΥΚΤΙΚΟΙ ΕΣΠΕΡΙΝΟΙ
Το απόγευμα της Κυριακής της Τυροφάγου τελείται ο κατανυκτικός Εσπερινός της Συγνώμης.
Κατανυκτικός λέγεται, διότι ψάλλονται κατανυκτικά τροπάρια από το Τριώδιο, που το περιεχόμενο τους διαποτίζεται από βαθιά συναίσθηση της αμαρτωλότητας, πένθος, συντριβή, μετάνοια και θερμή ικεσία για άφεση αμαρτιών.
Εσπερινός Συγνώμης λέγεται, αυτός μόνον από τους κατανυκτικούς, διότι στο τέλος της Ακολουθίας ο λαός ασπάζεται το Ευαγγέλιο ζητώντας από τον Ιερέα συγγνώμη και στη συνέχεια και μεταξύ τους, ώστε συγχωρεμένοι να αρχίσουν τη Μεγ. Τεσσαρακοστή. Πρόκειται για μια ωραία συνήθεια, που καλό είναι να αναβιώσει.
Οι κατανυκτικοί Εσπερινοί τελούνται κάθε Κυριακή της Μεγ. Τεσσαρακοστής.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό των Εσπερινών αυτών είναι ότι μετά την Είσοδο και το «Εσπέρας Προκείμενον», αλλάζει ο διάκοσμος της Αγίας Τραπέζης και η στολή του Ιερέως. Από πασχαλινή, λόγω της Κυριακής, μεταπίπτει σε πένθιμη, λόγω της Τεσσαρακοστής (αλλάζουν τα λευκά με πορφυρά -εφ’ όσον τον Χριστό δεν Τον πενθούμε ως άνθρωπο, αλλ’ ως Βασιλέα Θεό).
Στο τέλος του Εσπερινού ψάλλονται τα τροπάρια «Θεοτόκε Παρθένε…», «Βαπτιστά του Χριστού…» κ.λπ. και κατακλείονται με την ευχή του Αγίου Έφραίμ του Σύρου:
«Κύριε και Δέσποτα της ζωής μου, πνεύμα αργίας, περιεργίας, φιλαρχίας και αργολογίας μη μοι δως. Πνεύμα δε σωφροσύνης, ταπεινοφροσύνης, υπομονής και αγάπης χάρισαί μοι τω σω δούλω. Ναι, Κύριε, Βασιλεύ, δώρησαί μοι του οράν τα έμά πταίσματα και μη κατακρίνειν τον άδελφόν μου ότι εύλογητός ει εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν».
Λέγοντας την, κάνουμε και τρεις μεγάλες μετάνοιες. Ακολουθούν δώδεκα μικρές, ενώ λέμε μυστικώς το: «Ο Θεός ιλάσθητί μοι τω αμαρτωλώ» και στο τέλος επαναλαμβάνεται το: «Ναι Κύριε, Βασιλεύ…» κάνοντας και τέταρτη μεγάλη μετάνοια.
ΤΟ ΜΕΓΑ ΑΠΟΔΕΙΠΝΟ
Κάθε απόγευμα των ημερών Δευτέρας, Τρίτης, Τετάρτης και Πέμπτης, ολόκληρης της Τεσσαρακοστής μέχρι Μεγ. Τρίτη, τελείται στους Ι. Ναούς (ή στο σπίτι μας, εάν δε μεταβούμε στο Ναό), η Ακολουθία του Μεγάλου Αποδείπνου.
Τις άλλες ήμερες της εβδομάδας τελείται το Μικρό Απόδειπνο (και ολόκληρο το χρόνο, πλην της Διακαινήσιμης εβδομάδας): Την Παρασκευή, τελείται μαζί με τους Χαιρετισμούς της Παναγίας, ενώ Σάββατο και Κυριακή το διαβάζουμε σπίτι μόνοι μας.
Λέγεται Απόδειπνο, διότι είναι ακολουθία που γίνεται (κανονικά) μετά το δείπνο, δηλ. είναι η βραδινή προσευχή του Χριστιανού και Μέγα, λόγω της εκτάσεως του και για να διακρίνεται από το Μικρό Απόδειπνο.
Περιέχει (1) Ψαλμούς που διαβάζονται, (2) ωραιότατα και ποικίλα μικρά τροπάρια που ψάλλονται και (3) ευχές που αναγινώσκει ο Ιερέας. Είναι μία ωραιότατη Ακολουθία που περιέχει και το γνωστότατο τροπάριο: «Κύριε των Δυνάμεων μεθ’ ημών γενού άλλον γαρ εκτός σου βοηθόν εν θλίψεσιν ουκ έχομεν, Κύριε των Δυνάμεων, έλέησον ημάς».
Προ του τέλους αναγινώσκεται η ευχή του Αγίου Έφραίμ «Κύριε καί Δέσποτα της ζωής μου…» .
Ο ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΣΤΗ ΜΕΓ. ΤΕΣΣΑΡΑΚΟΣΤΗ
Η μνήμη των Αγίων και η Θ. Λειτουργία που πάντοτε συνοδεύει την εορτή τους, έχει εορταστικό, πανηγυρικό και καταλυτικό της νηστείας χαρακτήρα. Αυτό δεν συμφωνεί με το πνεύμα της Μεγ. Τεσσαρακοστής, κατά τη διάρκεια της οποίας, λόγω νηστείας, ασκήσεως και κατανύξεως, δεν τελούνται οι καθιερωμένες Θείες Λειτουργίες (από Δευτέρας μέχρι Παρασκευής).
Γι’ αυτό το λόγο παρουσιάζονται οι εξής περιπτώσεις εορτασμού Αγίων:
α. Διαπρεπείς Άγιοι που κοιμήθηκαν σ’ αυτή την περίοδο, δεν εορτάζονται στη μνήμη τους και ο εορτασμός τους μετατέθηκε μέσα στην Τεσσαρακοστή, σε ήμερα Κυριακής, κατά την οποία τελείται Θ. Λειτουργία του Άγιου Βασιλείου όπως των Αγίων Ιωάννου της Κλίμακας (30 Μαρτίου) και Μαρίας της Αιγύπτιας (1 Απριλίου), που εορτάζονται στην Δ’ και Ε’ Κυριακή των Νηστειών (αντίστοιχα).
β. Άλλων διαπρεπών Αγίων η μνήμη τους μετατέθηκε εκτός Τεσσαρακοστής, όπως είναι η εορτή του Αγίου Γεωργίου (23 Απριλίου) και του Αγίου Συμεών του νέου θεολόγου (12 Μαρτίου) που εορτάζονται τη 2η ήμερα του Πάσχα και τη 12η Οκτωβρίου αντίστοιχα, της Αγίας Φωτεινής της Σαμαρείτιδας (26 Φεβρουαρίου), που εορτάζεται την Ε’ Κυριακή από του Πάσχα, η Μεταμόρφωση του Σωτήρος (συμπίπτει με την πρώτη εβδομάδα των Νηστειών, 40 ήμερες προ του Πάσχα), που εορτάζεται την 6η Αυγούστου κ.λπ.
γ. Η εορτή του Ευαγγελισμού δεν μετατίθεται, αλλά πανηγυρίζεται με Θ. Λειτουργία του Αγίου Χρυσοστόμου, όποια ήμερα κι αν συμπέσει. Και αυτό γιατί η σύλληψη του Κυρίου εορτάζεται εννέα μήνες ακριβώς από την ήμερα της Γεννήσεως Του (25 Δεκεμβρίου).
δ. Οι εορτές του Αγίου Χαραλάμπους (10 Φεβρουαρίου), των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων (9 Μαρτίου) και η α’ και β’ εύρεση της Τιμίας Κεφαλής του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου (24 Φεβρουαρίου), δεν μετατίθενται επίσης. Εάν συμπέσουν με οποιαδήποτε καθημερινή ημέρα (νηστείας), τελείται η Λειτουργία των Προηγιασμένων, εάν συμπέσουν με Σάββατο, πανηγυρίζονται κανονικά και ψάλλεται πλήρης η Ακολουθία τους από το Μηναίο, ενώ εάν συμπέσουν με Κυριακή η ακολουθία τους συμψάλλεται (μερικώς) μετά των Αναστάσιμων και των του Τριωδίου.
Γενικά, σε κάθε εορτή Αγίου που θέλουμε να τον εορτάσουμε σε ημέρα καθημερινή, μέσα στη Μεγ. Τεσσαρακοστή:
α. Στον Όρθρο διαβάζουμε Ευαγγέλιο του Αγίου.
β. Ψάλλουμε μεγάλη Δοξολογία.
γ. Στην Προηγιασμένη ψάλλουμε κεκραγάρια του Αγίου συν τα του Τριωδίου.
δ. Το Δοξαστικό είναι του Αγίου.
ε. Η είσοδος γίνεται με Ευαγγέλιο.
στ. Μετά το «Κατευθυνθήτω…» διαβάζουμε Απόστολο και Ευαγγέλιο του Αγίου και στο τέλος
ζ. Ψάλλουμε το κοινωνικό του Αγίου.
Στις Τετάρτες και Παρασκευές της Μεγ. Τεσσαρακοστής που τελείται Προηγιασμένη, από την Ακολουθία του «μη εορταζόμενου» Αγίου που συμπίπτει μ’ αυτή την ήμερα, ψάλλουμε ορισμένα τροπάρια του Αγίου, ακολουθείται όμως κυρίως η σειρά που καθορίζεται στο Τριώδιο, χωρίς ανάγνωση Ευαγγελίου.
Η λατρεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής
Κατά την Αγία και Μεγάλη Τεσσαρακοστή, η θεία λατρεία της εκκλησίας μας είναι εκτενέστερη, πιο πλούσια και περιλαμβάνει: τη Θ. Λειτουργία του Μ. Βασιλείου, τη θ. Λειτουργία των Προηγιασμένων δώρων, το Μεγάλο απόδειπνο, η Ακολουθία των Χαιρετισμών και του Ακαθίστου Ύμνου, τις Ακολουθίες του Μεσονυκτικού, του Όρθρου και των Ωρών, και τέλος την Ακολουθία του Μεγάλου Κανόνα.
Το Μέγα Απόδειπνο
Η νύχτα πάντοτε ήταν μια υπέροχη ευκαιρία αναφοράς του ανθρώπου στο Θεό. Το βράδυ ο χριστιανός προσεύχεται περισσότερο απερίσπαστα. και ο ίδιος ο Κύριος πολλές φορές προσευχόταν το βράδυ («και ήν διανυκτερεύων εν τη προσευχή..»), δίνοντάς μας τρανό παράδειγμα για να αναζητούμε και εμείς γαλήνη και αταραξία για την ιερότατη ώρα της προσευχής. Ο άνθρωπος προσφέρει στο Θεό την απέραντη ευγνωμοσύνη του για τα αγαθά της ημέρας και στέκει ικετευτικά για την νύχτα που έρχεται.
Για αυτό η Εκκλησία μας καθόρισε, δίπλα στη προσωπική προσευχή του καθενός, και μια κοινή προσευχή, την τελευταία την ημέρας λίγο πριν την νυκτερινή κατάκλιση, που καθορίστηκε να τελείται μετά το βραδινό φαγητό, το δείπνο, για αυτό και ονομάστηκε και «Απόδειπνο»
Μετά τον ΙΔ΄ αιώνα φάνηκε η επιτακτική ανάγκη συντόμευσης του Αποδείπνου, που με την πάροδο των ετών, και την συνεχή πρόσθεση νέων ευχών (κυρίως από μοναχούς), είχε πλέον μεγάλη διάρκεια. Η νεότερη και πιο εύχρηστη ακολουθία που τελικά επικράτησε ονομάστηκε «Μικρό Απόδειπνο», και καθορίστηκε να διαβάζεται τη μεγαλύτερη περίοδο του έτους. Αλλά και η παλαιότερη και εκτενέστερη ακολουθία, το «Μεγάλο Απόδειπνο», καθορίστηκε να διαβάζεται την περίοδο της Μεγάλης τεσσαρακοστής. Το Μέγα Απόδειπνο σήμερα ψάλλεται στους Ναούς μας την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, κάθε απόγευμα Δευτέρας, Τρίτης και Πέμπτης.
Στη διάρκεια του Μεγάλου Αποδείπνου ψάλλουμε δύο πολύ γνωστούς, όσο και παλαιούς ύμνους της Εκκλησίας μας. Είναι ο ύμνος θριάμβου και εγκαρτέρησης «Μεθ΄ημών ο Θεός, γνώτε έθνη και ηττάσθε, ότι μεθ΄ημών ο Θεός», που είναι μια εκλογή από την ωδή του Ησαϊα, που βρίσκεται στο 8ο και 9ο κεφάλαιο του ομωνύμου προφητικού βιβλίου της Παλαιάς Διαθήκης. Και ακόμα είναι το πρωτοχριστιανικό ποίημα σε στίχους ενδεκασύλλαβους « Η ασώματος φύσις τα χερουβείμ, ασιγήτοις σε ύμνοις δοξολογεί…».