Η «Συνθήκη του Μοντρέ», γνωστή και ως «Συνθήκη για το καθεστώς των Στενών» (Montreux Convention Regarding the Regime of the Turkish Straits) υπεγράφη το 1936 και αφορά το καθεστώς των Στενών του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων.
Με τη συγκεκριμένη συνθήκη, παραχωρήθηκε ο πλήρης έλεγχος των Στενών του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων στην Τουρκία
η οποία και εγγυήθηκε την ελεύθερη ναυσιπλοΐα από τα μη στρατιωτικά πλοία σε καιρό ειρήνης. Παράλληλα με τη συνθήκη, ρυθμίστηκε και η στρατιωτική δραστηριότητα στην περιοχή.
Οι όροι της συνθήκης αποτέλεσαν πηγή διαμάχης για πολλά χρόνια, κυρίως όσον αφορά τη διέλευση πολεμικών σκαφών της Σοβιετικής Ένωσης από τα Στενά προς τη Μεσόγειο Θάλασσα. Ουσιαστικά η συμφωνία αντικατέστησε όσα προέβλεπε για τα Στενά η Συνθήκη της Λωζάννης (1923) που έθετε τον έλεγχο τους υπό την «κηδεμονία» της Διεθνούς Επιτροπής Στενών, που είχε έδρα την Κωνσταντινούπολη. Με τη Συνθήκη της Λωζάννης, η διεθνοποίηση των Στενών θα περιοριζόταν σε μια επιβλέπουσα Αρχή χωρίς στρατιωτικές δυνάμεις, ενώ η τουρκική κυριαρχία αποκαθίστατο σε μεγάλο βαθμό παρά το γεγονός ότι τα Στενά θα παρέμεναν αποστρατιωτικοποιημένα.
Από τη Λωζάννη στο Μοντρέ
Τη δεκαετία του 1930, η Τουρκία νιώθοντας πολύ ισχυρότερη, ζήτησε και κατάφερε να μεταβάλλει το καθεστώς των Στενών, πετυχαίνοντας την επαναστρατιωτικοποίησή τους και την ολοκληρωτική επαναφορά της τουρκικής κυριαρχίας σε αυτά.
Αναφορικά με την διέλευση των εμπορικών πλοίων, αυτή θα ήταν ανεμπόδιστη σε καιρούς είτε ειρήνης είτε πολέμου όπου η Τουρκία θα ήταν ουδέτερη.
Σε περίπτωση εμπλοκής της Τουρκίας σε πόλεμο, η ναυσιπλοΐα θα περιορίζονταν μόνο σε ουδέτερα εμπορικά πλοία υπό την προϋπόθεση ότι αυτά δεν θα μετέφεραν βοήθεια στους αντιμαχόμενους.
Τα συμβαλλόμενα μέρη της Συνθήκης του Μοντρέ, εκτός από την Τουρκία, είναι η Βουλγαρία, η Ρουμανία, η Σοβιετική Ένωση, η Αυστραλία, η Γαλλία, η Ελλάδα, η Ιταλία, η Αγγλία και η Γιουγκοσλαβία.
Οι χώρες αυτές, σύμφωνα με τη συνθήκη που υπεγράφη στις 20/7/1936 στην πόλη Μοντρέ της Ελβετίας, η αναγνωρίζουν και επιβεβαιώνουν ότι τα εμπορικά πλοία θα απολαμβάνουν πλήρη ελευθερία διέλευσης στα Στενά του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων, όλο το 24ωρο, κάτω από οποιαδήποτε σημαία και με οποιοδήποτε είδος φορτίου.
Όσον αφορά τα πολεμικά πλοία, επιτρέπεται η διέλευση πολεμικών πλοίων των παρευξείνιων χωρών με ειδοποίηση μιας εβδομάδας και υπό κάποιους όρους εκτοπίσματος, μεγέθους, οπλισμού ενώ περιορίζει σημαντικά το πέρασμα των πολεμικών πλοίων που δεν ανήκουν σε κράτη της Μαύρης Θάλασσας.
Στο πλαίσιο της Συνθήκης του Μοντρέ επίσης, επετράπη στην Τουρκία να προχωρήσει στην στρατιωτικοποίηση των Στενών. Με την ίδια συμφωνία, επετράπη.
Στενά και Δίκαιο της Θάλασσας
Το 1994 οπότε και τέθηκε σε ισχύ η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS), ζητήθηκε στα πλαίσια εφαρμογής της η επαναδιατύπωση της Συνθήκης του Μοντρέ, ώστε να είναι συμβατή με το καθεστώς που διέπει τη διεθνή ναυσιπλοΐα. Ωστόσο, η μακροχρόνια άρνηση της Τουρκίας να υπογράψει την UNCLOS σημαίνει ότι η Συνθήκη του Moντρέ, παραμένει σε ισχύ χωρίς περαιτέρω τροποποιήσεις.
Ναυτιλιακός Κώδικας Κυκλοφορίας για τα Τουρκικά Στενά
Από το 1994 η Τουρκία εφαρμόζει τον «Ναυτιλιακό Κώδικα Κυκλοφορίας για τα Τουρκικά Στενά» (Maritime Traffic Regulations for the Turkish Straits and the Marmara Region), που εισήγαγε ένα νέο ρυθμιστικό καθεστώς, «προκειμένου να διασφαλιστεί η ασφάλεια της ναυσιπλοΐας και η προστασία του περιβάλλοντος στην περιοχή», αλλά χωρίς να παραβιάζεται η αρχή του Μοντρέ της ελεύθερης διέλευσης. Οι νέοι κανονισμοί προκάλεσαν κάποια διαμάχη, όταν η Ρωσία, Ελλάδα, Κύπρος, Ρουμανία, Ουκρανία και Βουλγαρία προέβαλαν αντιρρήσεις. Ωστόσο, οι αλλαγές αυτές εγκρίθηκαν από τον Διεθνή Ναυτιλιακό Οργανισμό με το αιτιολογικό ότι δεν είχαν σκοπό να θίξουν «τα δικαιώματα οποιωνδήποτε πλοίων χρησιμοποιούν τα Στενά βάσει του διεθνούς δικαίου».
Άναψε φωτιές η πρόθεση κατάργησης της Συνθήκης του Μοντρέ στην Τουρκία
Η απόφαση της τουρκικής κυβέρνησης να προχωρήσει στην κατασκευή μιας νέας μεγάλης διώρυγας, που θα λειτουργεί παράλληλα με τα Στενά δυτικά της Κωνσταντινούπολης, την ίδια ώρα που πληθαίνουν οι φωνές στην Τουρκία για κατάργηση της Συνθήκης του Μοντρέ, φαίνεται πως περιπλέκει την κατάσταση.
Το νέο κανάλι, που βέβαια δεν προβλέπεται από την ισχύουσα Συνθήκη των Στενών, ουσιαστικά ισοδυναμεί με μια εκ των πραγμάτων αναίρεση της, αφού τα πλοία θα εξωθούνται στο νέο πέρασμα, καταβάλλοντας ανάλογο τέλος ακυρώνοντας ουσιαστικά τη σημερινή ελεύθερη διέλευση στον Βόσπορο και στα Δαρδανέλια.
Ο θόρυβος δημιουργήθηκε αρχικά, από μια αποστροφή του Προέδρου της Εθνοσυνέλευσης Μουσταφά Σεντόπ που ερωτώμενος από δημοσιογράφο εάν η Τουρκία μπορεί να αλλάξει μονομερώς το καθεστώς των Στενών και να αποχωρήσει από τη Συνθήκη, υποστήριξε ότι μπορεί, αν και επεσήμανε ότι δυνατό δεν σημαίνει και πιθανό. Ο ίδιος έσπευσε αργότερα να διευκρινίσει ότι δεν τίθεται θέμα αλλαγής της Συνθήκης του Μοντρέ. Αφορμή για τη συζήτηση ήταν η απόφαση της Τουρκίας να αποχωρήσει μονομερώς από τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης για τα δικαιώματα των γυναικών.
Το ενδεχόμενο κατάργησης της Συνθήκης του Μοντρέ, ήταν αυτό που κινητοποίησε τους 104 απόστρατους ναυάρχους να εκδώσουν την πρόσφατη επίμαχη ανακοίνωση, οδηγώντας τον Τούρκο πρόεδρο Ταγίπ Ερντογάν να δηλώσει δημόσια πως η κυβέρνησή του δεν προτίθεται να εγκαταλείψει τη Συνθήκη του Μοντρέ, διαμηνύιντας ωστόσο πως μελλοντικά «μπορούμε να τροποποιήσουμε οποιαδήποτε Συνθήκη εάν αυτό επιτρέψει στη χώρα να προχωρήσει μπροστά».