Στέλιος Γ. Προκοπίου
Διεθνολόγος
Υποψ. Διδάκτωρ Διεθνών Σχέσεων
Στις αρχές τις δεκαετίας του 1950, οι Ελληνοτουρκικές σχέσεις σημείωναν αισθητή επιδείνωση και αυτό λόγω Κυπριακού ζητήματος. Οι Έλληνες της Κύπρου πλέον ασφυκτιούσαν ευρισκόμενοι κάτω από την ηγεμονία των Βρετανών και αγανακτισμένοι από τις ανεκπλήρωτες υποσχέσεις που έλαβαν, τόσο κατά τον Α΄, αλλά και τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αποφάσισαν ότι η ώρα του ξεσηκωμού είχε φθάσει.
Το αίτημα της Ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα, πλέον αποτελούσε εθνική και ηθική υποχρέωση για τους Έλληνες της Κύπρου, οι οποίοι κήρυξαν την έναρξη του ένοπλου απελευθερωτικού αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α. την 1ην Απριλίου του 1955.
Το γεγονός αυτό συνάντησε την έντονη αντίδραση της Άγκυρας, η οποία άδραξε την ευκαιρία και επιχείρησε να στρέψει την Τουρκική κοινή γνώμη εναντίον της Ελληνικής μειονότητας της Κωνσταντινούπολης, η οποία μόλις είχε αρχίσει να ανακάμπτει μετά το μεσοδιάστημα της Συνθήκης της Λωζάνης και το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οπόταν το Τουρκικό κράτος προσπάθησε και έπληξε καίρια τους κοινωνικούς, πολιτικούς, πολιτιστικούς και οικονομικούς θεσμούς της Ελληνικής μειονότητας.
Η οργανωμένη αυτή προσπάθεια αποκαλύφθηκε λίγους μήνες αργότερα, όταν τα μεσάνυκτα της 5ης προς 6η Σεπτεμβρίου εξερράγη βόμβα στον κήπο του Τουρκικού Προξενίου στην Θεσσαλονίκη, η οποία προκάλεσε μικρές υλικές ζημιές στην παρακείμενη οικία του Κεμάλ Ατατούρκ. Αργότερα και μετά από έρευνα, απεδείχθη ότι επρόκειτο για προβοκάτσια, καθώς διεφάνη ότι τοποθετήθηκε από τον Τούρκο κλητήρα του Προξενείου.
Παρόλα αυτά το βράδυ της 6ης Σεπτεμβρίου 1955, η Κωνσταντινούπολη βυθίστηκε σε ένα κύμα συντονισμένης βίας και καταστροφής που έμελλε να αλλάξει για πάντα την ιστορία της Ελληνορθόδοξης παρουσίας στην Πόλη.
Μέσα σε λίγες ώρες, η βία πήρε διαστάσεις πογκρόμ. Περισσότερα από 4.500 σπίτια λεηλατήθηκαν, 3.000 καταστήματα καταστράφηκαν, δεκάδες εκκλησίες βεβηλώθηκαν και πυρπολήθηκαν, ενώ ανυπολόγιστης αξίας κειμήλια της ορθόδοξης παράδοσης έγιναν στάχτη. Νεκροί και τραυματίες καταγράφηκαν τόσο από ξυλοδαρμούς όσο και από εμπρησμούς. Οι γυναίκες υπέστησαν βιασμούς και σεξουαλική βία, ενώ ακόμα και νεκροταφεία συλήθηκαν, με μάρτυρες να περιγράφουν σκηνές φρικαλεοτήτων που ξεπερνούσαν κάθε όριο βαρβαρότητας.
Οι Τουρκικές αστυνομικές και στρατιωτικές δυνάμεις, αντί να προστατεύσουν τους πολίτες, στάθηκαν απαθείς ή και συνέδραμαν τους επιτιθέμενους. Ήταν πια φανερό ότι η επίθεση δεν ήταν μια αυθόρμητη έκρηξη βίας και μίσους, αλλά ένα οργανωμένο σχέδιο εξόντωσης του Ελληνικού στοιχείου. Τα γεγονότα εκείνης της ημέρας παρέμειναν στην ιστορία γνωστά ως Σεπτεμβριανά.
Ένα από τα σημαντικότερα διδάγματα που προκύπτουν από τα Σεπτεμβριανά, είναι ότι κάθε φορά που τα Ελληνοτουρκικά φτάνουν σε κρίσιμη καμπή, η Άγκυρα επιλέγει την κλιμάκωση σε όλα τα επίπεδα, διπλωματικό, στρατιωτικό, πολιτικό, αλλά και κοινωνικό, στρέφοντας συχνά τον όχλο εναντίον μειονοτήτων ή συμβόλων. Αυτό το μοτίβο φάνηκε καθαρά το 1955, φάνηκε το 1964 με τις απελάσεις, κορυφώθηκε το 1974 με την εισβολή στην Κύπρο, και παραμένει μέχρι σήμερα στον τρόπο που η Τουρκία προσεγγίζει τις Ελληνοτουρκικές κρίσεις στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο.
Το ερώτημα που προκύπτει, είναι αν αυτή η στρατηγική εξυπηρετεί πραγματικά την άμυνα της Κύπρου, όπως προβάλλεται συχνά από την τουρκική πλευρά. Στην πραγματικότητα, η συστηματική κλιμάκωση δεν συνδέεται με μια αμυντική στρατηγική, αλλά περισσότερο με την προσπάθεια της Άγκυρας να επιβάλει τετελεσμένα και να αποσπάσει πολιτικά και διπλωματικά οφέλη. Η Κύπρος αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί το πρόσχημα για την ενίσχυση του εθνικιστικού αφηγήματος στην Τουρκία, αλλά και το πεδίο όπου δοκιμάζονται τα όρια της Ελληνικής και διεθνούς ανοχής.
Για την Ελλάδα και τον Κυπριακό Ελληνισμό, η εμπειρία των Σεπτεμβριανών διδάσκει ότι η ασφάλεια της Κύπρου δεν μπορεί να στηριχθεί στην ψευδαίσθηση του «κατευνασμού», ούτε στην αποδοχή μιας συνεχούς κλιμάκωσης από την Άγκυρα. Αντίθετα, απαιτεί σταθερές συμμαχίες, ενίσχυση της αποτρεπτικής ισχύος και κυρίως συνεχή υπενθύμιση της ιστορικής αλήθειας στη διεθνή κοινότητα.
Τα Σεπτεμβριανά του 1955 δεν είναι απλώς μια θλιβερή επέτειος του Ελληνισμού, αλλά ένα παγκόσμιο μάθημα για το πώς ο εθνικισμός, όταν τροφοδοτείται από το κράτος, μπορεί να οδηγήσει σε βαρβαρότητες. Εβδομήντα χρόνια μετά, η μνήμη των θυμάτων, μας καλεί να σταθούμε απέναντι σε κάθε μορφή διωγμού και να υπερασπιστούμε τις αρχές της ελευθερίας, της δημοκρατίας και του σεβασμού της διαφορετικότητας.